ΠΑΜΕ ΣΑΝ ΑΛΛΟΤΕ! [Μέρος 1]

Πάμε σαν άλλοτε!

Αγαπητοί φίλοι, από αυτή την εβδομάδα ξεκινάμε μέσα από τη σελίδα μας, ένα αφιέρωμα στο ρετρό τραγούδι! Τα κείμενα που θα αναρτώνται σε τακτική βάση, έχει συντάξει και επιμεληθεί η κα Μαρία Κασάπη Ζωντανού, μουσικολόγος, συνεργάτης των ΣυνΩΔΗπόρων σ'αυτή την προσπάθεια.

Οι πηγές της θα παρατίθενται σε κάθε δημοσίευμα, και η μελέτη βασίζεται σε αποσπάσματα μιας από τις πτυχιακές της εργασίες στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Σκοπός των εν λόγω αναρτήσεων είναι να ξεκαθαρίσουμε μέσα μας όρους, που συχνά χρησιμοποιούμε, σχετικά με το τραγούδι, να συνδέσουμε το εν λόγω είδος με τις εποχές στις οποίες γεννήθηκε, τους δημιουργούς και τους εκτελεστές του, το κοινό που εξέφραζε, αλλά -το σημαντικότερο- να το συνδέσουμε με την πόλη μας, και τα γεγονότα που λάμβαναν χώρα, την εποχή της άνθισής του.

Η συνεργαζόμενη μουσικολόγος, θα μας βοηθήσει με το πόνημα αυτό να εμπεδώσουμε τα παραπάνω και να εισάγουμε το φίλο κοινό των ΣυνΩΔΗπόρων στο αντικείμενο της επόμενης μεγάλης δουλειάς που ετοιμάζεται!

Παρακολουθούμε με ενδιαφέρον...

ΜΕΡΟΣ 1

Όταν μιλάμε για ελαφρό, αμέσως το μυαλό μας πάει στα μουσικοχορευτικά, ερωτικά και σκωπτικά που ξεκινούν από την οπερέτα και φτάνουν μέχρι την επιθεώρηση, το καμπαρέ, το αρχοντορεμπέτικο και χαρακτηρίζονται όλα ως ελαφρολαϊκά ή ρετρό τραγούδι. Συνεπώς, το ελαφρολαϊκό, συνδέεται άμεσα με το θέατρο, την παράσταση, τον έντεχνο και λαϊκό χορό, καθώς, επίσης, με τα ποικίλα κέντρα διασκέδασης της εποχής, η οποία συχνά αποκαλείται, από τους μεταγενέστερους μελετητές, ρετρό. Τα στοιχεία εκείνα εξαιτίας των οποίων ποικίλα είδη παραστατικής ερμηνείας, από την οπερέτα ως το καμπαρέ, ταξινομούνται όλα υπό τον όρο ρετρό, έχουν να κάνουν με την χρηστικότητα των επιμέρους ειδών τότε και σήμερα. Να θυμίσουμε εδώ τις αναρίθμητες διασκευές και προσαρμογές που έχουν γίνει στην προσπάθεια επαναχρησιμοποίησης του είδους, κοινώς remix, τα οποία άλλοτε σέβονται τις βασικές αισθητικές παραμέτρους του πρωτοτύπου και της εκφοράς του κι άλλοτε γενούν κάτι τελείως νέο.

Τότε ήταν η επιτομή της σύγχρονης αισθητικής, όπου συνδυαζόταν πρωτότυπη μουσική με πρωτότυπο στίχο, πολλές φορές άκρως αποκαλυπτικό και νεωτεριστικό, και, καθόσον παραστατική τέχνη, διέθετε και δραματικότητα, η οποία περιλαμβάνει και το απεικονιστικό μέρος όπως η ενδυμασία, τα σκηνικά, η τοποθέτηση της ορχήστρας και των τραγουδιστών, οι κινήσεις και πόζες των μουσικών, ηθοποιών, μίμων, χορευτών, ακροβατών. Στις μέρες μας, ωστόσο, αποτελεί μια ζωτική αναβίωση, που μας δίνει την ευκαιρία να επαναπροσδιορίσουμε την εικόνα του κόσμου και του εαυτού μας, μέσα από την εντρύφηση σε παραστατικά είδη που χαρακτηρίζουν τα αστικά ήθη μιας εποχής με πολλά κοινά χαρακτηριστικά με την σημερινή.

Πρόκειται για τα αυθεντικά ρετρό, με την έννοια πρώτα ρετρό , των οποίων η προέλευση είναι τοποθετημένη τουλάχιστον στα μισά του 19ου αιώνα. Το ρετρό δεν είναι παρά ένας όρος γεννημένος στα καλλιτεχνικά κριτικά πονήματα, όπου γίνεται μια προσπάθεια προσδιορισμού και διαχωρισμού των σύγχρονων καλλιτεχνικών ρευμάτων. Αφορά δε την περίοδο από τα μισά του 19ου αιώνα έως και τη δεκαετία του ΄80. «Ρετρό, είναι μια ξεπερασμένη… αισθητική φόρμα, τάση, τρόπος ή μόδα, που προέρχεται από το συνολικό μεταμοντέρνο παρελθόν, το οποίο, από τότε έχει επανέλθει λειτουργικά ή επιφανειακά ως κυρίαρχο στυλ». Ο όρος σπάνια εμφανίζεται σε γενικά λεξικά, πριν το ‘80 και συνδέεται με τεχνικά και τεχνολογικά επιτεύγματα που φέρουν την λεπτή αντίληψη του καλλιτέχνη, που λειτουργεί υποκειμενικά, μεταμοντέρνα. 

Η ρετρό ζωντανή παράσταση, περιλάμβανε όλα ή συνδυασμό από τα χαρακτηριστικά των σύνθετων παραστατικών θεαμάτων, που περιλάμβαναν χορό, σκηνική παρουσία, αστεϊσμούς, ζωντανή μουσική και τραγούδι. Ανάλογα με το είδος της μουσικής, την ποιότητα του στίχου, τον φυσικό χώρο της παράστασης, οτιδήποτε υλικό την χαρακτήριζε όπως τα ενδύματα των ερμηνευτών και τα σκηνικά, την περίσταση στην οποία λάμβανε χώρα, αν δηλαδή ήταν καρναβάλι ή νούμερο σε κάποιο καμπαρέ, διακρινόταν σε οπερέτα, καμπαρέ, επιθεώρηση, χορευτικό ελαφρό, αρχοντορεμπέτικο, λογιοποιημένο δημοτικό, καντάδες. Τα κοινά χαρακτηριστικά όλων των παραπάνω είναι η θεματολογία, η οποία σχετίζεται με την καθημερινότητα και τα τρέχοντα προβλήματα, ο ρυθμός της μουσικής, όπως walse, tango, fox trot, Charleston ακόμη και καλαματιανός, ο αποκαλυπτικός ή σατιρικός, στίχος.

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΜΑΡΓΑΡΩΝΗ

Τόσα  διαφορετικά είδη ρυθμών κι επομένως, τόσες διαφορετικές χρήσεις, συγκαταλέγονται κάτω από την ίδια αισθητική ομπρέλα, αυτή του ρετρό, στην παρούσα, του ελαφρού. Το νήμα που τα συνδέει είναι η ανάγκη για εκτόνωση, χορό, τραγούδι, σάτιρα. Όπως, επίσης, και η ανάγκη του επιχειρηματία, στον οποίο ανήκε το θέατρο, η ταβέρνα, το καμπαρέ, το καφενείο, να ικανοποιήσει όλες τις αισθητικές της μόδας. Το κατάστημά  του, όρος που χρησιμοποιείται για καφενεία ή για λέσχες και σωματεία, ήταν το όχημα για την επικοινωνία και ψυχαγωγία των θαμώνων. Η Ευαγγελία Μαργαρώνη, ακορντεονίστα και πιανίστα του Μεσοπολέμου, περιγράφει πώς στα μαγαζιά της εποχής αλλά και στα υπαίθρια πανηγύρια ανά την επικράτεια «το πρόγραμμα άνοιγε με ελαφρό, περνούσε από δημοτικό  και νησιώτικο και έληγε στο ρεμπέτικο.» 

Η τύχη εδώ ευνόησε το μελετητή, διότι το ρετρό είναι προϊόν ενός πρόσφατου παρελθόντος, τεκμήρια για το οποίο, και σε λεπτομέρεια, μπορεί να εντοπίσει στον ψηφιοποιημένο τύπο της εποχής και του τόπου, μέσω του αντίστοιχου αποθετηρίου της Βουλής, σε μουσεία και αρχεία όπως το Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα στη Θεσσαλονίκη, όπου υπάρχει πλούσιο υλικό για εορταστικές εκδηλώσεις, σε ιδιωτικά φωτογραφικά αρχεία συγγενών και φίλων. Όσον αφορά στα μουσικά και ευρύτερα αστικά ήθη και μέσα συγκεκριμένων πόλεων της εποχής, όπως η Καβάλα, οι πληροφορίες είναι κατακερματισμένες ενώ, ακόμη και στο Διαδίκτυο, είναι απαραίτητη η χρήση λέξεων και φράσεων κλειδιών πέραν των συνήθων όρων, όπως καρναβάλι, καρνάβαλος, εκπαίδευση, ωδείο, φιλαρμονική, λέσχες, οπερέτα, κωμειδύλλιο, θίασος, επιθεώρηση, αρχοντορεμπέτικο, Χριστούγεννα, χορός, χοροεσπερίδες, κατάστημα, κινηματογράφος, καφενεία, διασκέδαση, παίγνια και άλλα παρόμοια.

ΜΙΧΑΛΗΣ ΣΟΓΙΟΥΛ

Σχετικά με τα είδη, η οπερέτα είναι μεταγενέστερη της όπερας και πιο εύθυμη. Περιλαμβάνει περισσότερο χορό και ίσως ακροβατικά, κυριολεκτικά ή φωνητικά, ενώ σχολιάζει την επικαιρότητα. Το καμπαρέ, είναι περισσότερο δραματικό, αναπαράγει μια σύντομη αλλά δραματική ή ευτράπελη ιστορία μέσα από λόγο, κίνηση, μίμηση. Επιθεώρηση είναι το σατιρικό θεατρικό είδος που σχολιάζει την επικαιρότητα με λόγο και μουσική. Το χορευτικό ελαφρό, χορευόταν στις αίθουσες χορού από τον κόσμο σε ρυθμούς tango, walse, fox trot. Το αρχοντορεμπέτικο, όρος του ρεμπέτη Νταλγκά, χρησιμοποιήθηκε από τον Σουγιούλ, για τραγούδια τα οποία, ενορχηστρωτικά και θεματολογικά είναι όμοια με το λαϊκό, ρεμπέτικο ή δημοτικό. Το λογιοποιημένο δημοτικό είναι το δημοτικό που τραγουδιέται σαν άρια ή σαν χορωδιακό, μετά από τη σχετική ενορχηστρωτική προσαρμογή του και, η καντάδα, είναι η πιο λαϊκή πολυφωνική ερμηνεία γνωστών επιτυχιών της όπερας ή του λαϊκού άσματος.

Καλό θα ήταν, μετά από μια τέτοια κατάταξη, να μιλήσουμε λίγο διεξοδικότερα για τα χαρακτηριστικά των παραπάνω ειδών, των παραπάνω συντελεστών, από τους περιοδεύοντες λαϊκούς οργανοπαίχτες που τα αναπαρήγαγαν ανά την ελληνική επικράτεια, σε πόλεις και χωριά, μέχρι τους στιχουργούς, τους εκδότες των ποιητικών συλλογών, τα είδη του τύπου που αναπαρήγαγαν το είδος και το μετέδιδαν, τα μουσικά όργανα, τις εποχικές και εορταστικές περιστάσεις, όπου ελάμβαναν χώρα, τα συγκείμενα όπως η αμφίεση, ο λόγος, η κίνηση, οι επιδιώξεις όλων όσων συμμετείχαν από τη μια ή την άλλη πλευρά της δημιουργίας, είτε την ορατή όπως οι μουσικοί επί σκηνής, είτε την αθέατη, όπως το μεγαλύτερο μέρος όλων των υπόλοιπων συντελεστών.

Πρόκειται για το μεταμοντέρνο στην τέχνη , συνδέεται αφενός με την έκρηξη των επιστημών και των τεχνικών επιτευγμάτων της χαρακτηριστικής περιόδου, που έδωσαν προϊόντα όπως το βιομηχανικό σχέδιο και, αφετέρου, με μια πιο υποκειμενική και ελευθεριάζουσα θέαση και αποτύπωση του κόσμου μέσα από τη ματιά του υποκειμένου, που μπορεί να λάβει οποιαδήποτε μορφή από τον καλλιτέχνη δημιουργό ως τον καταναλωτή του πολιτισμικού προϊόντος. Όντως η περίοδος του ρετρό συμπίπτει με εκείνην του μεταμοντέρνου, σε όλα τα επίπεδα της έκφρασης και επικοινωνίας, των τεχνών και των τεχνικών επιτευγμάτων, από την αρχιτεκτονική και τα έπιπλα ή τα αμάξια ως τη λόγια μουσική, τα εικαστικά, το σύγχρονο θέατρο, την κοινωνική και πολιτική στράτευση ή μη του τραγουδιού. 

ΑΔΕΛΦΕΣ ΚΑΛΟΥΤΑ

Για τις ανάγκες αυτές, είναι πολλή χρήσιμη η μελέτη των ιδιωτικών και συλλογικών συλλογών που δεν περιλαμβάνουν μόνο το ηχητικό υλικό αλλά και απεικονιστικά μέσα όπως οι παρτιτούρες, τα εξώφυλλα δίσκων και περιοδικών, τις αφίσες των παραστάσεων, έργα του σινεμά όπου απεικονίζεται κάποιο μπαρ ή καμπαρέ, τα άρθρα του τύπου της εποχής, αφιερώματα και εκπομπές όπως του Νίκου Σδρέγα και του Δαυίδ Ναχμία, της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, της Μουσικής Βιβλιοθήκης Λίλιαν Βουδούρη, της Δόμνας Σαμίου, αφιερώματα της ΕΡΤ όπως Η μεγάλη Αθηναϊκή Επιθεώρηση και οι Παλιοί μας Φίλοι, τραγούδια από μαγνητογραφήσεις του παρελθόντος, με τη χρήση λέξεων κλειδιών όπως Σουγιούλ Μιχάλης, Σακελλάριος Αλέκος, Γιαννίδης Κώστας, Βέμπο Σοφία, Αδελφές Καλουτά, Καλουτά Άννα, Καλουτά Μαρία, Βλαχοπούλου Ρένα, Δανάη, Φιλίσκος Σαμάρας, Σακελλαρίδης Θεόφραστος και δεκάδες άλλα ονόματα.

συνεχίζεται...

___________________________________________

• “Retro : meaning of retro in English”, Cambridge Dictionary, https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/retro, (ημερομηνία προσπέλασης: 24/03/21)

• “retro is a culturally outdated or aged style, trend, mode or fashion, from the overall post modern past that has since that time become functionally or superficially the norm once again. The use of retro style iconography and imagery interjected into post-modern art, advertising, mass media etc. It generally implies a vintage of at least fifteen or twenty years. For example clothing from the 1970s, 1980s or 1990s, could be retro.” = «ρετρό, είναι μια ξεπερασμένη ή παλαιωμένη πολιτιστική φόρμα, τάση, τρόπος ή μόδα, που προέρχεται από το συνολικό μεταμοντέρνο παρελθόν, το οποίο, από τότε έχει επανέλθει λειτουργικά ή επιφανειακά ως κυρίαρχο στυλ. Η χρήση της εικονογραφικής και φανταστικής ρετρό φόρμας διείσδυσε στο μεταμοντέρνο, τη διαφήμιση, τα μέσα ενημέρωσης και άλλα. Για παράδειγμα, ντύσιμο του ’70, ’80, ’90, θα μπορούσε να θεωρηθεί ρετρό» In  “retro style”, definitions, https://www.definitions.net/definition/retro+style, (ημερομηνία προσπέλασης: 30/03/21) 

• https://www.linguee.com/english-greek/translation/retro.html

• «ρετρό», Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα, https://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/search.html?lq=%CF%81%CE%B5%CF%84%CF%81%CE%BF&sin=all, (ημερομηνία προέλευσης: 28/03/21)

• «ρετρό», βικιλεξικό, https://el.wiktionary.org/wiki/%CF%81%CE%B5%CF%84%CF%81%CF%8C,(ημερομηνία προσπέλασης: 29/03/21)

• «πέντε λόγοι που μας γοητεύει κάθε τι το ρετρό», https://www.lifo.gr/thegoodlifo/good-living/5-logoi-poy-mas-goiteyei-kathe-ti-retro, https://www.lifo.gr/thegoodlifo/good-living/5-logoi-poy-mas-goiteyei-kathe-ti-retro, (ημερομηνία προέλευσης: 28/03/21)

• “voitures rétro de légende”, Lalibrairie.com, https://www.lalibrairie.com/livres/voitures-retro-de-legende_0-4385054_9782035941695.html, (ημερομηνία προσπέλασης: 28/03/21)

• Ντέπυ Κουρελlού, «ρετρό instagram”, Η Καθημερινή : Ταξίδια, (2018), https://www.kathimerini.gr/k/travel/962947/retro-instagram/, (ημερομηνία προσπέλασης: 28/03/21)

  “retro is a culturally outdated or aged style, trend, mode or fashion, from the overall post modern past that has since that time become functionally or superficially the norm once again. The use of retro style iconography and imagery interjected into post-modern art, advertising, mass media etc. It generally implies a vintage of at least fifteen or twenty years. For example clothing from the 1970s, 1980s or 1990s, could be retro.” = «ρετρό, είναι μια ξεπερασμένη ή παλαιωμένη πολιτιστική φόρμα, τάση, τρόπος ή μόδα, που προέρχεται από το συνολικό μεταμοντέρνο παρελθόν, το οποίο, από τότε έχει επανέλθει λειτουργικά ή επιφανειακά ως κυρίαρχο στυλ. Η χρήση της εικονογραφικής και φανταστικής ρετρό φόρμας διείσδυσε στο μεταμοντέρνο, τη διαφήμιση, τα μέσα ενημέρωσης και άλλα. Για παράδειγμα, ντύσιμο του ’70, ’80, ’90, θα μπορούσε να θεωρηθεί ρετρό» In  “retro style”, definitions, https://www.definitions.net/definition/retro+style, (ημερομηνία προσπέλασης: 30/03/21) 

  Μαρία Κασάπη Ζωντανού, Φιλοσοφικές, αισθητικές και σημειολογικές τομές στη μουσική. Το ελαφρολαϊκό της μεσοπολεμικής Αθήνας, (Κέρκυρα: Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Τμήμα Μουσικών Σπουδών, 2015)

 “What is Μodern Art?”, MoMA. MoMA Learning, https://www.moma.org/learn/moma_learning/themes/what-is-modern-art/, (ημερομηνία προσπέλασης: 30/03/21)

“art term : Modernism”, Tate, https://www.tate.org.uk/art/art-terms/m/modernism  (ημερομηνία προσπέλασης: 30/03/21)

Brian Duignan, “postmodernism : philosophy”, Britannica, https://www.britannica.com/topic/postmodernism-philosophy, (ημερομηνία προσπέλασης: 24/04/21)